Geen asielzoekers opvang in Centrum Breda

Na drie uur praten in zijn zitkamer in Boedapest zegt György Konrád: 'En nu kom ik aan bij het belangrijkste dat ik u wil vertellen.'

Waarom dat zo lang duurde? De Joods-Hongaarse schrijver heeft niet alleen een adembenemend leven gehad waarover bibliotheken kunnen worden volgeschreven, hij vertelt tussendoor telkens grappige anekdotes.

'Ieren en Hongaren hebben twee dingen gemeen. Ze drinken per hoofd van de bevolking 11,5 liter alcohol per jaar. Dat is inclusief oude vrouwtjes. En ze hebben de bereidheid om te vechten. Ik zag in Ierland graffiti van Jezus Christus met een machinegeweer in zijn handen.' Met een brede glimlach: 'Dat zie je nergens anders, het is hun specialiteit.'

Konrád kent het machinegeweer. Hij liep er als dienstplichtige jongeman in het naoorlogse Hongarije mee door Boedapest. Het was een wapen dat hem slecht beviel. Liever gebruikt hij pen en stem om observaties over mensen te delen, zijn specialiteit.

Hij schreef talloze boeken en essays die in de jaren zeventig en tachtig door de Sovjetautoriteiten in Hongarije geregeld werden verboden. Het voorkwam allerminst dat hij in die dagen een van de beroemdste schrijvers ter wereld werd. Zijn werk bereikte via westerse uitgevers een groot publiek binnen en buiten Hongarije. In Nederland maakte VPRO-programmamaker Wim Kayzer Konrád in 1989, het jaar van de val van de Muur, beroemd met de interviewserie Nauwgezet en wanhopig.

m van de luis in de pels af te zijn, gaven de Sovjets hem en zijn familie een vrijgeleide naar het Westen. Konrád weigerde, en hield stand als een zeldzame vrije stem achter het IJzeren Gordijn. Veel linkse intellectuelen liepen met hem weg. Zij hadden niet zelden gekoketteerd met het communisme en snakten naar een links, anticommunistisch boegbeeld. Konrád bleek hun man.

Links-liberaal

Nog steeds zegt Konrád: 'Ik ben een links-liberaal, nog altijd. Individuele vrijheid staat voor mij bovenaan.' En juist daarom vindt hij zijn geestverwanten nu opnieuw naïef. 'Vooral westerlingen.' Velen van hen zagen pas laat in dat het communisme een totalitaire ideologie is, nu vergissen ze zich in de islam. 'Na het nazisme en het communisme is de islam de derde totalitaire ideologie die de mensheid bedreigt.'

In zijn zitkamer staan op tafel een fles spuitwater, twee glazen, een schaal met chocoladekoekjes en twee koffiekopjes. Konrád staat soepel op, schenkt water in en blijft met een koekje in zijn hand even staan.

Dan zegt hij: 'Ik voer oppositie tegen de Hongaarse premier Viktor Orban. Ik heb hem veel gekritiseerd en zal dat blijven doen. Hij is geen goed mens. Maar ik accepteer het feit dat hij een reëel en fundamenteel conflict herkende tussen twee waardenstelsels. Het Europese en het islamitische.'

Wie in West-Europa de naam Orbán laat vallen, ziet de gezichten betrekken. Vooral Konráds links-liberale geestverwanten haten de Hongaarse premier. Want Orbán is nationalistisch, eurosceptisch, beknot de pers, is anti-islam en zijn makkers maken van het staatsapparaat een partijapparaat.

Konrád: 'Orbán en zijn partijgenoten zijn de kinderen van de van het platteland afkomstige middenkaders van de oude Communistische Partij. Ze zijn antibourgeois, anti-Boedapest en anti-intellectueel. Toen ik tachtig jaar werd, kreeg ik als ereburger geen felicitatie, terwijl dat gebruikelijk is.'

Wezensvreemd

Konrád haalt er zijn schouders over op. Orbán mag dan zijn nieuwe favoriete vijand zijn, dat mag geen reden zijn om het nooit met hem eens te zijn. Konrád steunt Orbán in zijn kritiek op de islam als wezensvreemd aan de Europese cultuur en in zijn pogingen om met grenshekken islamitische immigranten buiten de deur te houden. Hij doorbreekt als links-liberale intellectueel de mantra dat immigratie goed is en de islam geen probleem.

Konrád: 'We moeten erkennen: er is geen islamitisch land met democratisch bestuur. Er is daar geen reformatie geweest van de ­religieuze filosofie. Er is daar geen seculiere tendens gesteund door politieke wetten. ­Europese waarden betekenen dat voor de wet iedereen gelijk is. En respect voor kinderen en vrouwen. Respect voor de vrijheid van het woord, vrijheid van consumptie, enzovoort. Maar het meest fundamentele verschil is dat in Europa maximaal 10 procent van de bevolking zegt: kerkautoriteiten moeten beslissen over politieke zaken. In een land als Turkije is dat percentage 85.'

Met pretoogjes: 'Eerst hadden westerse politici kritiek op Orbán omdat hij de grens sloot, en nu volgen ze hem. Westerse politici zijn gewend om te praten in vriendelijke clichés. Maar als ze het migratieprobleem willen oplossen, werkt dat niet.' Konrád praat allerminst in clichés, politieke correctheid veracht hij. 'Ik ben een vrije geest. Mijn vrienden hebben het maar te accepteren als ik iets vind waarmee zij het niet eens zijn.'

Konrád schrijft nog altijd. Hij volgt het nieuws op de voet en laat zich graag horen. Vooral de migratiecrisis heeft zijn aandacht. Konrád vergelijkt de sfeer die hangt rond de recente massa-immigratie met 1956. Toen ontvluchtten 200.000 Hongaren het land nadat een opstand tegen de Sovjets door het Rode Leger werd neergeslagen.

'Ik ken de hysterie van massa-emigratie. In 1956 heb ik die ervaren. Mijn neven gingen weg, zelfs mijn vrouw. Ze realiseerde zich op een gegeven moment dat ze in Oostenrijk was, liep verder en toen was ze weer op Hongaars grondgebied. Dat bleef zo doorgaan, toen kwam ze maar terug. Het was een koorts, een drang: nu gaan we allemaal weg. Het idee van: een vriendin ging gister, vandaag ga ik. Als ik dat niet doe, gaat de kans voorbij en ben ik een loser.'

Er is volgens Konrád één groot verschil tussen toen en nu. 'De immigranten die vroeger naar Europa kwamen, kwamen legaal. Zij hadden een visum nodig. De westerse diensten hadden veel informatie over wie ze binnenlieten. Ze wisten wie ik was. Maar het Schengengebied heeft geen functionerende buitengrenzen. De nationale grenzen zijn opgeheven. Het is prachtig dat ik van Boedapest naar Amsterdam kan rijden zonder te worden gecontroleerd. Maar het filter van grenzen dat Europa vroeger had, is voor deze vloed van mensen noodzakelijk en logisch.

'De vrijheid van reizen is gegeven aan personen, niet aan massa's. De massa is gezichtsloos. We weten niet wie die mensen zijn. Ik kan goed zijn jegens een persoon, een individu. Maar ik kan niet goed zijn jegens een massa. Als ik goed ben tegen een individu ben ik misschien de sterkere. Als ik de massa zijn gang laat gaan, ben ik niet de sterkere maar de zwakkere, de onderliggende partij. Europa kan niet goed en moreel juist zijn, als het zwak is.'

Invasietroepen

Individuen, groepen en groepsprocessen analyseren, Konrád kan het als geen ander. Het is een terugkerend thema in zijn boeken en essays.

'Groepen moeten zich altijd superieur voelen ten opzichte van andere groepen. Mijn vrouw en ik hebben een buitenhuisje in een dorp van 250 inwoners. Ons dorp heeft een café, in het dorp verderop hebben ze geen café. Bij ons zeggen ze: die mensen van dat andere dorp kennen de kunst van het leven niet, ze hebben niet eens een café. En de mensen uit dat dorp zeggen: die mensen uit dat andere dorp hebben een twijfelachtige moraal, ze drinken te veel.' Hij glimlacht.

Hij gebruikt de dorpenstrijd als inleiding tot een groter verhaal. 'Politici kunnen zich niet voorstellen wat in de psyche van Europeanen gebeurt. Burgers zien massa's immigranten door hun dorpen noordwaarts trekken. Massa's die geen interesse tonen in de cultuur en de gebruiken van de lokale bevolking. Ze zijn op zoek naar een eldorado, een materiële hemel. Als ze in levensgevaar zouden zijn, zouden ook landen als Hongarije een goede optie voor hen moeten zijn.

'Maar ze willen hier niet blijven want in Duitsland krijgen ze 300 euro per week. Het worden niet voor niets invasietroepen genoemd. Ik heb het gevoel dat deze influx, deze menselijke rivier, het humeur van Europeanen naar rechts en zelfs extreem-­rechts gaat duwen. Kijk naar de groei van Pegida in Duitsland.'
De onzekerheid van Europeanen leidt tot nationalisme, vreest Konrád. Wij tegen zij. Het optimisme van bondskanselier Angela Merkel dat Europa de immigranten gaat ­integreren, is volgens hem nergens op gestoeld.

'De mensenmassa's die te voet in het onbekende gaan, hebben leiders. Het zijn mannen, luide sprekers, die orders geven. De vraag is dan: wie gaan ze vertrouwen als autoriteit? De Duitse, Nederlandse of Franse autoriteiten, of hun leiders? Waarschijnlijk hun leiders. Zoals al blijkt in asielcentra, waar de leiders zeggen: hier geldt de sharia. Deze immigranten zijn geïntegreerd in een eigen groep, snappen de woorden van de cultuur waarin ze aankomen niet, en de waarden evenmin. Het gevolg is een wederzijdse teleurstelling. De vriendelijke mensen uit Europa zullen ervaren dat de immigranten niet zo aardig zijn als zij hadden gedacht. En de welkomstcultuur zoals die nu in Duitsland bestaat, zal verdwijnen.

'De wederzijdse teleurstelling die volgt, zal leiden tot conflict. Zelfs als er geen jihadisten tussen deze migranten zitten, zullen onder jonge mensen in deze groepen wraakgevoelens groeien, want ze zullen zich vernederd voelen. Dat kun je bijna niet vermijden. Als ik naar een land ga waarvan ik de taal niet spreek, merk ik dat een kind van vijf meer weet dan ik, dat is frustrerend. Deze wederzijdse teleurstelling is niet ingecalculeerd.'

Sharia

Volgens Konrád is één immigrant te integreren, grote aantallen niet. 'Mijn vrouw en ik hebben vrienden in Amsterdam en Rotterdam. Bij die in Amsterdam kwam jaren terug een Marokkaans gezin in het gebouw wonen. Eerst waren ze heel vriendelijk, tot hun aantal sterk toenam. Toen bleken ze te onderschrijven wat een Duitse imam laatst antwoordde op de vraag: wat is hoger, de Duitse grondwet of de sharia? Hij zei: "Als we een minderheid zijn de Duitse grondwet. Als we in de meerderheid zijn de sharia."'

Waarom laat Europa dan toch in groten getale immigranten uit deze landen toe? Daarvoor zijn volgens Konrád drie redenen. 'In Duitsland heerst een algemeen schuldgevoel door de Tweede Wereldoorlog en dat proberen Duitsers te compenseren. Ze leggen het Duitse schuldcomplex op aan heel Europa. Maar de verwerking van de oorlog is een opgave voor Duitse individuen, niet voor de staat. En Duitsland vergrijst en heeft arbeidskrachten nodig voor zijn industrie. Die haalden ze vooral uit Oost-Europa, mensen met dezelfde cultuur. Hun ervaringen met immigratie zijn daardoor positief.'

De belangrijkste reden is volgens Konrád een Europese paradox. 'Wij moeten fundamentele menselijke waarden respecteren, tolerant zijn en bij voorbaat vertrouwen ­geven aan mensen. Dat is goed, het is het Europese humanisme. Een langzaam gebouwde cultuur.' Maar hij en vele andere voormalige Oost-Europeanen weten dat te veel vertrouwen onverstandig is. Het nazisme en communisme leerde hen dat.

'In de joodse krant die ik als kind las, stond dat we moesten meewerken met de autoriteiten. Als mensen dat niet hadden geloofd, hadden meer het overleefd. Ik geloof a priori niet wat in de kranten staat, westerlingen wel. Zij hebben een cultuur van vertrouwen. Maar ik denk dat ons wantrouwen in Oost- en Midden-Europa heel gezond is. Sceptisch zijn is een morele plicht. Zwak zijn, is een zonde. Want dan breng ik mijn kinderen schade toe.'

Konráds vrouw Judit Lakner komt binnen: 'Oh sorry, zijn jullie nóg bezig?' Konrád in het Engels: 'Heb je een fijne wandeling gehad?' Lakner in het Engels: 'Ja, het was prachtig weer. Maar ik zal jullie weer alleen laten.' Als zijn vrouw weg is, voelt Konrád zich verplicht zich te verontschuldigen voor hun matige Engels, al waren hij en zijn vrouw zo fatsoenlijk om juist wegens hun gast Engels te spreken. 'Ons Frans is beter.'

Eén vraag nog. Betekent de import van islamitische opvattingen dat Europa langzaam zichzelf afschaft? Konrád: 'Europa doet zichzelf pijn.' Na enige aarzeling, alsof hij de plicht voelt zijn kinderen en kleinkinderen gerust te stellen: 'Maar ik wil geloven dat de structuren van de Europese cultuur sterk genoeg zijn. We maken een fout, maar we kunnen inzien dat we zondaars zijn, en leren van onze fouten.'