De angst onder ogen zien

Als gevolg van de aanslagen zijn velen erg bang. Het is van groot belang om dat niet te ontkennen en er over te praten. We kunnen leren begrijpen hoe angst, een fundamentele emotie, werkt in tijden van hoge stress. Want we weten dat wie inzicht krijgt in psychologische processen er veel beter mee kan omgaan. Het heilzame effect van psycho-educatie, zoals het verwerven van inzicht op dit domein heet, is klinisch aangetoond en even groot als dat van medicatie!

Wanneer we via onze zintuigen prikkels binnenkrijgen die op een groot en nabij gevaar wijzen, bijvoorbeeld als we beelden zien van aanslagen en de overheid Terreurdreiging Niveau 3 en 4 aankondigt, gaan onze hersenen in een speciale overlevingsmodus. Hieronder in iets meer detail hoe dat werkt.

Hoe angst werkt in een acute stress-situatie

Angst voelen is in de huidige situatie moeilijk te vermijden. Het gaat namelijk om een systeem vergelijkbaar met een ”reflexboog”. Daarbij geeft een prikkel (zoals op je knie kloppen met een hamertje) een reactie (zwaaien met je been). Veel denken komt daar niet aan te pas.

De zintuiglijke prikkels die ons angst aanjagen gaan naar onze zogenaamde “kleine hersenen”, centraal in ons brein. Dat is het “oude” gedeelte van onze hersenen, en we delen het met bijvoorbeeld primaten. De prikkels lopen in die kleine hersenen via de hippocampus naar de amygdala – wat het centrum is van onze emotieregulatie, het kleine orgaantje dat onze “vlucht-of-vecht”-reactie beheert. Ons lichaam gaat dan in acute stress-modus. De amygdala stuurt signalen naar de bijnieren, die het (stress)hormoon cortisol aanmaken en ook adrenaline. Onze hartslag en bloeddruk verhogen, onze ademhaling wordt oppervlakkiger en onze spierspanning neemt toe. Nu staan we klaar om het gevaar het hoofd te bieden, of dat was toch de bedoeling. Het is begrijpelijk dat als een dergelijke toestand lang aanhoudt, dit erg uitputtend kan zijn en allerlei klachten veroorzaakt.

Onze hersenen zetten bij het ervaren van terreur ook een aantal functies uit, of zet ze op een laag pitje. Zo krijgt ons immuunsysteem een lagere prioriteit – snel afkomen van de bedreiging is véél belangrijker dan verweer tegen de griep. Ook de “hogere” hersenfuncties zoals nuchter redeneren, typisch gesitueerd in de schil van “grijze massa” aan de buitenkant van onze hersenen, worden gedeeltelijk uitgeschakeld. Dat maakt ons gevoelig voor manipulatie, maar dat terzijde.

De angst relativeren

Hoe onze hersenen reageren op angst is meestal nuttig ,om bijvoorbeeld een auto te ontwijken of beschutting te zoeken bij een ramp. Maar aangezien angst gebaseerd is op de verbeelding van wat ons kan overkomen kan ze ook irrationeel worden, kan ze doorslaan.

Het is belangrijk om de angst voor aanslagen in perspectief te blijven zien. Zelfs àls onze vrees bewaarheid wordt, blijft het gaan om een risico dat vele tientallen malen lager ligt dan de risico’s in het verkeer, van zelfdoding of van kanker. Het is dus aangewezen van, als we dat kunnen, de zaken in perspectief te zien. Hiermee relativeer ik uiteraard het menselijk leed of de golf van empathie met Parijs niet.

We kunnen er iets aan doen

Zolang mensen in shock zijn, is de angst buitensluiten moeilijk of onmogelijk. We kunnen ons wel bewust worden van het mechanisme. Daarom helpt psycho-educatie. En we kunnen samen of alleen een aantal dingen doen om ons angst- en stressniveau te verlagen:

Prikkels

Om te beginnen kunnen we ingrijpen langs de kant van de prikkels. De angst die we nu voelen is gebaseerd op de beelden, geluiden en woorden die ons bereiken. Er is een zeker gevaar maar dat is objectief gezien heel laag. Wat we dus kunnen doen, is ons niet onnodig blootstellen aan externe angstprikkels. Volg het nieuws, maar niet obsessief. Wees vooral voorzichtig met schokkende beelden. Stem niet af op kanalen die de angst eindeloos versterken.

Muziek

Verkies radio boven TV, want onze angstreflexen zijn sterker bij beelden – ze zijn ontstaan om te kunnen reageren als we een leeuw naast ons hol zagen. Het valt op dat Radio1 sterke en genuanceerde duiding heeft maar ook fantastisch gekozen nummers. Het lijkt wel of men zich daar bewust is van het helend effect van muziek. Radio2 is zoals altijd een warme familie, StuBru gaat naar de Warmste Week. Lokale radio’s en regionale zenders brengen ook een gevoel van verbondenheid. In elk geval kan muziek (en alle kunst, bij uitbreiding) ons hart raken, ons kalmeren en hoop geven op een manier die dwars door lagen angst heen snijdt. Bart Peeters schreef een nummer over liefde, haat, terreur en de hemel naar aanleiding van de aanslagen.

Fysieke beweging en natuur

We kunnen ons stressniveau verlagen door fysieke activiteiten als pakweg tuinieren, yoga, wandelen of sporten. Zoals Björk zei: “wij gaan niet naar de psycholoog in IJsland, wij gaan wandelen”. Het heilzame effect van zowel fysieke inspanning als natuur op herstel is klinisch bewezen.

Praten

Een heel menselijke manier om met onze gevoelens om te gaan is praten met mekaar. Gedeelde smart is halve smart. De beschutting die we reflexmatig zoeken in een situatie van acute stress, kunnen we vinden bij mekaar. Dat veronderstelt wel dat we mekaar kennen of willen leren kennen. Dat is in deze borderline tijden niet zo evident. Maar het valt op hoeveel meer mensen openstaan voor oogcontact sinds een dikke week. Men kijkt meer rond, en een glimlach doet wonderen. We worden herinnerd aan onze kwetsbaarheid en dat is een goede basis voor een ontwapenend gesprek. Zoek je vrienden, familie en buren op en praat. Samen staan we sterker.

Vier het leven!

En bovenal, bedenk dat we ons zo angstig voelen omdát we zo aan het leven gehecht zijn. Vier dan ook het leven. Lees bijvoorbeeld “Paris, c’est la fête” van Ernest Hemingway in het Frans of Engels. Geniet van elk klein of groot moment, en weet dat geluk pas zijn volle gewicht krijgt als je ook weet wat ongeluk is. Wie had er na Sierre niet de aandrang om haar of zijn kinderen, familie of geliefde eens extra dicht te pakken? We herinneren ons ook het gevoel van collectieve verbondenheid. We staan nu allemaal weer even stil, dus is het misschien het moment om mekaar op alle mogelijke manieren en op grote en kleine schaal een echte of virtuele knuffel te geven. Daar voel je je beter van, en dat is weer klinisch bewezen.

Want magische woorden zijn er niet
Het lot valt ons diep en zwaar
Niets verzacht ons groot verdriet
Dus steunen we mekaar

Voor duizelingwekkend groot verdriet
Bestaat geen medicijn
Want we weten maar beseffen niet
Hoe onvoorstelbaar kwetsbaar wij wel zijn

Bart Peeters – “Wat nog komen zou”