Door een ander bestempeld worden als Marokkaan of moslim is een vorm van uitsluiting

Dat een ander je bestempelt als Marokkaan doet óók pijn als je jezelf Marokkaan noemt. Er is een waaier aan redenen waarom hoger opgeleide Marokkaanse Nederlanders zich (soms) als ‘Marokkaan’ identificeren, maar dit gaat voor henzelf bijna altijd als vanzelfsprekend samen met het feit dat ze ‘uiteraard’ ook Nederlander zijn. En dan doet het pijn als dat door een ander ontkend wordt. Door een ander bestempeld worden als Marokkaan of moslim is in Nederland een vorm van uitsluiting. 

Dat stelde Marieke Slootman in de speech die ze hield nadat ze op 26 november de prijs had gekregen voor het beste sociologische proefschrift van 2013 en 2014. De prijs wordt tweejaarlijks uitgereikt door de Nederlandse Sociologische Vereniging (NSV). Slootman ontving de prijs voor haar proefschrift Dutch Soulmates - Reinvention of ethnic identification among higher educated second generation Moroccan and Turkish. Daarin onderzoekt ze hoe maatschappelijk succesvolle, opwaarts mobiele Marokkaanse en Turkse Nederlanders hun etnische identiteit ‘heruitvinden’. ‘Het is een knap opgezet onderzoek, soepel uitgevoerd, subtiel geïnterpreteerd, uitmondend in evenwichtige conclusies en met liefde opgeschreven,’ aldus de jury. Hieronder haar speech. 

"Bedankt, NSV, voor de toekenning. En voor de prijs. Mijn dank gaat ook uit naar de partijen die het onderzoeksproject mede gefinancierd hebben (Platform 31, de gemeenten van Almere, Amsterdam, Den Haag, Delft, Nijmegen, Utrecht en Woningcorporatie Mitros), en naar de Universiteit van Amsterdam. Zonder hen was mijn proefschrift er nooit gekomen. En het had nooit de vorm gekregen die het nu heeft zonder mijn promotoren. Jan Willem Duyvendak, Maurice Crul, Jan Rath, bedankt voor al jullie betrokkenheid. 

Natuurlijk ben ik de grootste dank verschuldigd aan mijn respondenten… de hoogopgeleide Marokkaanse en Turkse Nederlanders die ik voor mijn onderzoek gesproken heb. Naar hen ging mijn hart ook uit toen ik hoorde van de aanslagen in Parijs. Wat voor invloed heeft dit op hen? Zoals een student met Marokkaanse ouders me vertelde dat ze na de aanslag op Charlie Hebdo in de trein bewust in de stiltecoupé ging zitten. Gewoon, om maar niet telkens en telkens weer aangesproken te worden met de vraag wat zij als moslim nu van de aanslagen vond.

Labeling
Is dat discriminatie? Nee – misschien niet. Is het irritant? Jazeker.

Waarom is dat irritant? Waarom is het irritant om bijvoorbeeld steeds maar weer de vraag te krijgen ‘Waar kom je vandaan?’ (‘Uit Dordrecht’, ‘Nee, waar kom je vandáán?’ ‘Ik ben geboren in Dordrecht’ ‘Nee, waar kom je écht vandaan?’ ‘*zucht* -- Mijn ouders komen uit Nador, Marokko’ ‘Ah!!’) – Dat is irritant omdat je door zulke opmerkingen uitgezonderd wordt. Je wordt gelabeld als ‘Marokkaan’, als ‘Turk’, als ‘moslim’, en we weten allemaal dat dat in Nederland betekent dat je daarmee niet als volwaardig Nederlander gezien wordt. Wanneer je door iemand wordt aangesproken als ‘Marokkaan’, als ‘moslim’, maakt dat duidelijk dat je op dat moment, door die persoon even niet gezien wordt als ‘wij’, maar als ‘zij’. En dat doet pijn. 

Dat een ander je bestempelt als Marokkaan doet óók pijn als je jezelf Marokkaan noemt. Er is een waaier aan redenen waarom hoger opgeleide Marokkaanse Nederlanders zich (soms) als ‘Marokkaan’ identificeren, maar dit gaat voor henzelf bijna altijd als vanzelfsprekend samen met het feit dat ze ‘uiteraard’ ook Nederlander zijn. En dan doet het pijn als dat door een ander ontkend wordt. Door een ander bestempeld worden als Marokkaan of moslim is in Nederland een vorm van uitsluiting. 

En ja, dat doet ook pijn bij hoger opgeleiden. Misschien wel: met name bij hoger opgeleiden. Hoger opgeleiden die zich afvragen wat ze in godsnaam nog méér kunnen doen om erbij te horen. Mijn respondenten hebben een universitair diploma, een goede baan, ze denken in het Nederlands, ze dromen in het Nederlands, de Nederlandse literatuur voelt als hun erfgoed, het respect en de liefde die ze voelen voor hun ouders combineren ze met Nederlands individualisme, en Marokko is vooral fijn als vakantieland. Wat moeten ze nog meer doen om geaccepteerd te worden door de samenleving, en onderdeel te zijn van ‘wij’? 

Rol van etniciteit. Rol van de samenleving.
Mijn onderzoek laat zien dat etniciteit belangrijk is. Je etnische achtergrond vormt deels wie je bent. Maar iets als opleidingsniveau vormt óók wie je bent. En… het blijkt dat opleidingsniveau méér vormt wie je bent dan etniciteit. En dat etniciteit niet voor iedereen hetzelfde betekent. Het maakt nogal uit of je bent opgegroeid vlak na het moment van migratie, toen je ouders zich vol idealen kapotwerkten voor hun toekomst (voor jóú toekomst), of twee decennia later. 

En dat opleidingsniveau… er wordt nogal eens verwacht dat hoger opgeleiden zich minder sterk identificeren met hun etnische achtergrond. Tenslotte, zij zijn succesvol (volgens de heersende normen), waarom zouden zíj zich dan nog als Marokkaan identificeren? 

Daar zijn verschillende redenen voor: bijvoorbeeld om recht te doen aan hun afkomst, omdat ze houden van bepaalde Marokkaanse gebruiken, omdat hun religie is vervlochten met de Marokkaanse identiteit, en om de vervreemding tot hun ouders te beperken en te overbruggen. Maar identificatie als Marokkaan is ook een reactie op de plek die etniciteit en religie heeft in de samenleving. Als anderen er voortdurend op hameren dat je niet uit Dordrecht komt maar uit Marokko...; als je voortdurend wordt benaderd als moslim die iets uit te leggen heeft over aanslagen in Parijs…; als je in je haast eigenlijk door het rode stoplicht wil lopen, maar dat je je dan realiseert dat je daarmee in de ogen van anderen het stereotype beeld van ‘de asociale Marokkaan’ bevestigt… (kortom: als je merkt dat je niet als individu beoordeeld wordt, maar als representant van een hele groep gezien wordt) … misschien ben je het op gegeven moment dan wel moe om tevergeefs te benadrukken dat je in de eerste plaats ‘gewoon Nederlands’ bent.

Daarnaast zie ik onder hoger opgeleiden ook dat zij de Marokkaanse identiteit benadrukken om negatieve stereotypen te doorbreken. Namelijk, juist als je een goede positie hebt ben je de aangewezen persoon om te laten zien dat ‘Marokkanen’ niet alleen maar conservatief zijn en problemen vormen voor de samenleving, maar dat zij ook arts zijn, burgemeester, consultant, of getalenteerd acteur.

Echter, ik zie ook dat dat moeite kost. Dat het moeite kost, in de Nederlandse samenleving – waar Marokkaans-zijn zo’n negatieve klank heeft, en waar Marokkaans-zijn impliceert dat je niet volledig Nederlands zou kunnen zijn – dat het moeite kost om trots te zijn op je etniciteit. Dat moet ontwikkeld worden. Je moet een soort zelfvertrouwen ontwikkelen om trots te kunnen zijn op je etnische achtergrond en deze vol zelfvertrouwen naar voren te kunnen brengen. Het helpt daarbij als je hoger opgeleid bent en een goede baan hebt. Dus: het is niet zo dat deze hoger opgeleiden zich als Marokkaan identificeren ondanks hun opleidingsniveau, maar deels dankzij hun opleidingsniveau.

Dit maakt duidelijk dat het belang van etniciteit voor individuen sterk beïnvloed wordt door de rol van etniciteit in de samenleving. Hoe er gesproken wordt over etniciteit – in relatie tot wie erbij hoort en wie er niet bij hoort – beïnvloedt iemands positie en ervaringen en beïnvloedt ook hoe mensen zichzelf presenteren (hoe zij zich kunnen presenteren). Van daaruit is het niet verwonderlijk dat het soms fijn kan zijn voor mensen om zich te begeven onder mensen die vergelijkbare ervaringen hebben, en onder ‘soulmates’ te zijn die niet alleen hun opleidingsniveau delen, maar ook hun etnische achtergrond.
Die rol van de samenleving wordt onvoldoende erkend. Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer onze minister-president de verantwoordelijkheid voor het overbruggen van achterstelling legt bij de achtergestelden zelf, met de uitspraak dat de oplossing voor discriminatie bij Mohammed ligt. Dat het aan hém is om zich ‘in te vechten’. Dit doet geen recht aan de processen in de samenleving. En het getuigt van een ontlopen van een verantwoordelijkheid die nadrukkelijk deels ligt bij de samenleving en dus ook bij de politiek.

Afronding
Ik ben erg blij met de prijs. Het voelt als een mooi compliment voor mijn werk, en het geeft me de gelegenheid aandacht te vragen voor een belangrijk thema: wie hoort erbij en Nederland en wie niet? Ik hoop dat kennis van elkaars ervaringen en standpunten leidt tot meer onderling begrip, en tot meer insluiting en acceptatie. Ik zou graag zorgen dat er een Nederlands boek komt. En er is meer onderzoek nodig. Deze prijs weet ik dus goed te besteden!
Dank voor uw aandacht."