Op zondag 22 november werden er in 13 steden in Vlaanderen stille wakes georganiseerd onder het motto “Samen tegen de haat”. Honderden mensen verzamelden zich op pleinen in solidariteit met alle slachtoffers van terrorisme en oorlog. Hart Boven Hard ontwikkelde een tekst die op alle locaties werd voorgelezen. Hieronder kan u ze integraal raadplegen.

De tragische gebeurtenissen in Parijs hebben ons allemaal getroffen. De terreuraanslag was er een tegen ons allen. Onze gedachten gaan naar wie gestorven zijn en naar hun nabestaanden. We weten dat de daders ook Irak en Syrië onveilig maken. In Beiroet vielen een dag eerder 44 doden en 200 gewonden bij een dubbele aanslag. De angst in Parijs is geen andere angst dan die van een familie in Beiroet, Bagdad, Borno of Kaboel. Een democratische samenleving is er een waar de mens het recht heeft om vrij van angst te leven, om te leven zonder angst voor aanslagen of bombardementen. Wij veroordelen moord en terrorisme. Ook de geschiedenis zal deze moordenaars veroordelen.

In deze column gaat oud-minister Jan Pronk in op de aanslagen van vrijdag 13 november en plaatst hij ze in een geopolitieke context. Hij geeft zeven overwegingen bij het zoeken naar een antwoord. ‘Nieuwe oorlogen gaan niet om bezetting van grond, maar van de menselijke geest.’

De eerste reactie op de aanslagen in Parijs op vrijdag 13 november was gekenmerkt door verdriet, boosheid en angst om wat nog komen kan. Dat was ook de reactie op eerdere aanslagen, in New York, Madrid, Londen en andere steden in het Westen. Daarna hernam het leven haar gewone gang, zij het dat vanuit het Westen hard werd teruggeslagen in Afghanistan, Irak en Syrië. Maar de onzekerheid neemt toe: terrorisme kan overal toeslaan, telkens opnieuw.

Sinds het begin van dit Millennium vonden drie geopolitieke veranderingen plaats. De oude tegenstelling tussen Noord en Zuid lijkt vervangen door die tussen het Westen en de rest. De Koude oorlog tussen Oost en West is omgevormd tot een nieuw conflict tussen machtige staten: minder ideologisch, maar dreigend. Tussen en binnen vele landen is de overheersende ideologische tegenstelling die tussen fundamentalistische Moslims en seculiere partijen. De werkelijkheid was en is ingewikkelder dan aldus geschetst – immers, hoe definieer je Noord, Zuid, Oost, West, rest, fundamentalistisch, enzovoort – maar velen zullen die werkelijkheid wel in dergelijke termen ervaren.

Deze drie veranderingen beïnvloeden elkaar en maken het beeld gecompliceerd. En er is een vierde ontwikkeling bijgekomen: sinds het begin van deze eeuw wordt oorlog niet meer uitgesloten. Leiders spreken er openlijk over en burgers gaan wennen aan oorlogstaal, ook in het Westen. Je moet je immers verdedigen tegen aanvallen vanuit Oost, Zuid, het Midden-Oosten, Al Qaida, Al Shabaab, El Nusra, de Taliban, Hamas en IS?

Terecht, maar hoe? Vormen bombardementen, grondtroepen en  killer robots  het juiste antwoord? Is het zinvol, effectief en ethisch verantwoord grenzen te sluiten en vluchtelingen te weren of terug te sturen? Moeten we bondgenootschappen sluiten met machthebbers in de rest van de wereld die het Westen niet bedreigen, maar hun eigen bevolking onderdrukken?

Zeven overwegingen

Zeven overwegingen bij het zoeken naar een antwoord.

Ten eerste: ook wie vindt dat de terreur in Parijs en elders door niets wordt gerechtvaardigd, dient in te zien dat er een voedingsbodem is. Dat is niet alleen uitzichtloosheid van jongeren uit minderheidsgroepen in Europa, maar ook de historische en huidige verantwoordelijkheid van het Westen voor onrecht in de voormalige Derde Wereld (de verdeling van het Midden-Oosten, de inval in Irak, het lot van de Palestijnen, de steun aan het regime in Saudi-Arabië, de chaos in Libië, enzovoort).

Ten tweede: bijna niemand in het Westen die nu spreekt over oorlog, heeft zelf oorlog aan den lijve ondervonden. Besef: oorlog is vernietiging. De nieuwe wapens die de afgelopen decennia zijn ontwikkeld zijn vele malen verwoestender dan ooit.

Ten derde: wie meent dat het zo’n vaart niet zal lopen, omdat het Westen sterker is, vergist zich. De moderne technologie maakt dat ook tegenstanders, zoals terroristen, steeds meer mogelijkheden hebben dodelijke wapens (chemische, biologische en nucleaire wapens, en op afstand bestuurbare systemen) in te zetten.

Ten vierde: wie veronderstelt dat er in elk geval meer slachtoffers zullen vallen in het Zuiden dan in het Westen heeft gelijk. Dat is al het geval. Wij treuren over duizenden slachtoffers in het Westen. Maar in Afrika, het Midden-Oosten en Zuidwest-Azië zijn honderdduizenden oorlogsslachtoffers gemaakt. Die vielen niet alleen ten gevolge van louter interne conflicten, integendeel.

Ten vijfde: Het gaat niet meer om de oorlogen van weleer, tussen staten, strijdend om grondgebied. De zogeheten new wars (een term van Mary Kaldor) worden gevochten tussen staten en ongrijpbare groepen, en onderling. Zij gaan niet om bezetting van grond, maar van de menselijke geest. De kolonisering van de geest vindt plaats middels chaotisering, terreur, haatprediking, dictatuur, onderdrukking en geweld tegen non-combattanten –  burgers, vrouwen, kinderen – en andersdenkenden. De nieuwe oorlogen worden noch gewonnen, noch verloren, maar gaan door, met meer of minder intensiteit. Inzet van middelen van traditionele oorlogen in deze geweldsconflicten is niet effectief en zal zelfs resulteren in verdere escalatie van grensoverschrijdende guerrilla en terreur.

Ten zesde: wanneer het Westen aanvallen pareert op de westerse levenswijze, de westerse cultuur en westerse waarden, dan zal haar antwoord in overeenstemming moeten zijn met diezelfde westerse waarden. Samenwerking met dictaturen is daarmee in strijd, net als het gebruik van wapens die burgerslachtoffers maken en het weigeren van asiel aan vluchtelingen.

Ten zevende: na de geweldscatastrofes van de eerste helft van de vorige eeuw heeft de wereld zichzelf middelen verschaft om nieuwe catastrofes te beperken: de internationale rechtsorde, belichaamd door de VN, waarbinnen consensus wordt gezocht over de bestrijding van de oorzaken van onrecht en geweld, en van waaruit gezamenlijk kan worden opgetreden: politiek, juridisch, economisch en in laatste instantie ook militair. Europese burgers en politici die daar nu weinig van verwachten, omdat die rechtsorde is verzwakt, moeten inzien dat dit door toedoen van het Westen is bewerkstelligd. De nieuwe oorlogsdreiging vraagt juist van het Westen om een nieuw vredesinitiatief.

De uitkomst van het beraad – uitgeprocedeerde asielzoekers krijgen bed, bad en brood, mits zij zich bereid verklaren mee te werken aan spoedige uitzetting – was niet eens het meest gênante aspect. Het is humaniteit op zijn smalst, extra benadrukt door de beperking van de opvang tot slechts enkele plaatsen in Nederland en de dreiging dat gemeenten die zich verzetten, worden beboet. Bolkestein gaat dat niet ver genoeg. Hij stelt voor dat burgemeesters van die gemeenten worden ontslagen.

Zo ver zal het niet komen. Eerst moet de Raad van State zich uitspreken. Weliswaar heeft de Raad inzake het vreemdelingenrecht geen goed record, maar enige matiging ligt in de rede. Gemeenten blijven zich verzetten uit humanitaire overwegingen, en omdat rondzwerven leidt tot verstoring van rust en orde. Particulieren blijven hulp bieden, zowel overdag als ’s nachts. Dat is waarschijnlijk de reden waarom de PvdA akkoord ging: in de praktijk zal het zo’n vaart niet lopen.

Zijlstra, opvolger van Bolkestein als fractievoorzitter van de VVD, had veel verder willen gaan. VVD-kamerlid Azmani wil het Europese asielbeleid afschaffen en de grenzen sluiten, zodat vluchtelingen niet meer voor opvang en onderdak in Europa terecht kunnen. Azmani is een backbencher, maar hij sprak, aldus Zijlstra, namens de hele fractie. De boodschap is duidelijk: vluchtelingen moeten wegblijven, Europa kan het niet meer aan, Nederland is vol en het kost te veel geld. Diezelfde Zijlstra stelde de bij moord betrokken crimineel Holleder – ‘die doet tenminste wat de rechter zegt’ – ten voorbeeld aan asielzoekers die vluchtten voor dictators met bloed aan de handen. Zijlstra pleitte recentelijk ook voor minder kritiek op dictators: ‘We moeten niet schuwen samen te werken met dictators die de rust bewaren.’ Bolkestein voegde eraan toe dat in een land als Libië, waar onrust is ontstaan nadat dictator Khadaffi was afgezet, militair moet worden geïntervenieerd om de vluchtelingenstroom naar Europa te stoppen. ‘Dan zeggen al die volkenrechtgeleerden natuurlijk dat we eerst langs de Verenigde Naties moeten. Maar ik zeg: nood breekt wet.’

Gênanter dan de uitkomst van de twist over bed, bad en brood is de sfeer die wordt opgeroepen, de manier waarop opinieleiders over mensen spreken. Wiens rust is in het geding, wiens nood en wiens wet? Gaat het om de rust in Eritrea, opgelegd met harde hand, of om onze gemoedsrust? Bekommeren we ons om de nood van mensen die met gevaar voor eigen leven zijn gevlucht, of om onze eigen begrotingsperikelen, ontstaan toen we op te grote voet leefden en de banken hun gang lieten gaan? Gaat het om wetten die we maakten om steeds meer mensen buiten de deur te houden, of om wetten gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens?

Politici zeggen telkens dat het aan de rechter is om vast te stellen of een vluchteling is uitgeprocedeerd, dat zo’n uitspraak moet worden gerespecteerd en dat de vluchteling ‘dus’ moet vertrekken. Maar die politici vergeten er bij te zeggen, dat zij een jaar of wat geleden wetten en regels hebben gemaakt om het de rechter onmogelijk te maken zich uit te spreken over een asielverzoek. De rechter krijgt het vluchtelingendossier niet te zien en mag slechts toetsen of er formele fouten zijn gemaakt door de vreemdelingendiensten en de IND. Inderdaad: nood breekt wet, en we zijn graag geneigd de wet bij te buigen, wanneer ons dat van pas komt.

Intussen zijn honderden vluchtelingen verdronken op de Middellandse Zee. We hebben dat in de hand gewerkt door de Europese reddingsoperatie tot een derde terug te schroeven, want we vreesden voor een aanzuigende werking. Nood brak wet.

Ik heb niemand horen dreigen met een kabinetscrisis over een operatie om echt hulp te bieden aan vluchtelingen uit Syrië, Eritrea en de Sahel. Het hele dossier inzake vreemdelingen, vluchtelingen en asielzoekers staat bol van hypocrisie: ‘nood breekt wet’; ‘de rechter heeft gesproken’; ‘aanzuigende werking’; ‘Europa wordt door hordes overlopen’. Op de sociale media bauwen burgers de opinieleiders na. Iemand twitterde de foto van een verdronken meisje als screensaver te gebruiken: ‘Good riddance.’

Er is een tijd geweest dat vanuit Nederland een ander geluid klonk in Europa. We bekommerden ons om slachtoffers van oorlog, onderdrukking en armoede. We probeerden consequent te zijn en solidair. Dat werd opgemerkt. We lopen opnieuw voorop, maar nu in tegenovergestelde richting. Ook dat is niet onopgemerkt gebleven.