De Nederlandse specialist in internationale betrekkingen Peter Knoope waarschuwt het Westen: wij dringen ons denken over geschiedenis op aan de rest van de wereld. En dat gaat helemaal fout. 'We hebben geen idee van wat zich aan het ontwikkelen is. De woede, de ontevredenheid, de antiwesterse sentimenten.'

'We denken nog altijd dat we moeten democratiseren, en dat onze seculiere vooruitgangsgedachten enige relevantie hebben in een wereld waarin het merendeel van de mensen antiwesters is. Dat verontrust me', zegt Peter Knoope. Hij was tot vorig jaar directeur van het ICCT, het Internationaal Centrum voor Contra-Terrorisme, waar hij nu associate fellow is. Daarnaast is hij senior visiting fellow bij Clingendael, het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen, en reist de wereld rond. 'Het is het cynisme ten top. Ik vlieg naar Myanmar, naar Mauritanië, naar Zuid-Afrika, ik ben de hypermobiliteit zelve. En iemand die in de knel zit in Syrië of Irak is niet welkom in Europa. Daar worden mensen boos van.'

Barbaars geweld 

Tijdens een van die diplomatieke reizen hoorde hij een opmerking, als een speldenprik in een hoop gesprekken: 'Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.' Ze kwam van een Fransman die hij in Niger ontmoette. Knoope dacht: de implicatie van wat hier gezegd wordt, is gigantisch. Hij herhaalt de zin nog een keer. Die woorden, in een willekeurig Afrikaans land: 'Het merendeel van de mensen is hier antiwesters.' Ze blijven hangen, als een zwaard van Damocles boven onze Europese hoofden. 'Want het is niet alleen in Niger zo, het is ook in Nigeria zo en het is ook in Tsjaad zo, en in Kameroen, in heel Sub-Sahara-Afrika, en ook in grote delen van Azië.' 

Of een ander incident. In de Chinese ambassade in Pretoria las hij in een foldertje, bedoeld voor de burgers van de Zuid-Afrikaanse republiek: 'China is blij dat de honderd jaar durende vernedering van de Europese barbaarse dominantie eindelijk ten einde is gekomen.' 

Knoope: 'We hebben geen idee van wat zich aan het ontwikkelen is. De woede, de ontevredenheid, de antiwesterse sentimenten. Onder dat kleine groepje mensen dat gemobiliseerd is door de IS en daadwerkelijk de stap naar barbaars geweld wil zetten, zit een zee van mensen die goed begrijpen waarom die mensen dat doen.' Knoope wil de bodem onder het terrorisme inslaan; dat vindt hij belangrijker dan alleen maar het fenomeen te bestrijden.

Motivatie van terroristen

'Het heeft heel lang geduurd voor de vraag naar de motivatie van terroristen mocht worden gesteld. Het was politiek incorrect die vraag te stellen in de jaren na 9/11', zegt Knoope. 'Tussen 2001 en 2007 maakte de vraag je zelfs verdacht. 'Mensen vonden dat je begrip opeiste voor de daders.' 

Hij ziet een kentering in de Amerikaanse oorlogsretoriek. De grote omslag kwam in 2011. 'Dat had te maken had met de combinatie van de Arabische Lente en de dood van Osama bin Laden. De Arabische Lente gaf een gevoel van hoop. Net als het idee dat al-Qaeda er geen rol in speelde, dat het geen religieus gemotiveerde maar een civiele opstand was. Daarmee werd het failliet van al-Qaeda afgekondigd. Er kwam ruimte om de motivatie van terroristen te onderzoeken. De Amerikaanse president Barack Obama heeft, geïnspireerd door Hillary Clinton, die agenda in de afgelopen jaren nog verder uitgebouwd. Hij maakt er geld voor vrij en richt programma's op.' 

DELEN

Het globale karakter van terrorisme is nooit eerder vertoond en is niet vergelijkbaar met eerdere golven. Het is als een waterbed. Je drukt het hier naar beneden en het komt aan de andere kant weer boven

Maar intussen blijven de bombardementen op Syrië wel duren. Knoop: 'Het Pentagon heeft een eigen agenda en een eigen dynamiek die te ingewikkeld zijn om bij te sturen. Terwijl we wéten dat leiders afzetten strategisch niet zo verstandig is. Een terroristische organisatie is als een piramide. Als je de top eraf haalt, wordt hij vervangen wordt door agressievere mensen. Kijk naar Abubakar Shekau, die Mohammed Yusuf opvolgde als leider van Boko Haram in Nigeria. Het is strategisch verstandiger om het draagvlak weg te nemen, de bodem eruit te slaan. Maar voor militairen is het een ingewikkelde boodschap dat hun machinerie niet voor de volle honderd procent leidt tot het resultaat dat ze ermee hopen te bereiken.'

Wat bindt 5 miljard mensen?

Het wereldwijde karakter van al-Qaeda en de IS is nieuw. 'De globalisering, die begon met Christoffel Columbus, heeft zich de afgelopen twintig jaar met een enorme snelheid geïntensiveerd. Het globale karakter van terrorisme is nooit eerder vertoond en is niet vergelijkbaar met eerdere golven', zegt Knoope. 'Het is als een waterbed. Je drukt het hier naar beneden en het komt aan de andere kant weer boven. Dat leren we de laatste jaren wel.'

Maar de bodem inslaan, hoe doe je dat? Knoope: 'De eerste stap is proberen te begrijpen waartegen mensen zich verzetten. Anders kun je geen alternatief bieden. De IS heeft een aantrekkingskracht in China, Indonesië, Pakistan, Afghanistan en in de Centraal-Aziatische republieken, tot en met Rusland, het Midden-Oosten en Noord- en West-Afrika. Noem maar op. Wat is daar de onderliggende stroom? Wat bindt die mensen in het gezamenlijk idee "we hebben iets om tegen te strijden"? Zolang we dat niet snappen, zolang we er bommen op blijven gooien en met geweld op het fenomeen antwoorden, zullen we het vraagstuk niet oplossen.'

Pretentieuze geschiedenisopvatting

Een beter inzicht in wat geschiedenis voor een ander betekent, is een begin, vindt hij. Want de kiem van het gevaar zit al in onze pretentieuze geschiedenisopvatting. 'Onze westerse samenleving, met haar modernistische kijk op het leven, is behept met een geloof in de toekomst. De hele moderniseringsgedachte gaat over de maakbaarheid van de toekomst: de wereld wordt beter, de wereld zal veranderen, onze economie zal groeien. Maar voor veel mensen in deze wereld is tijd iets heel anders. Voor grote delen van de wereldbevolking gaat de wereld niet over morgen maar over gisteren: wat hebben we meegemaakt, wat is er in het verleden met mij en mijn cultuur, met mijn voorouders aan de hand geweest. Die honderden jaren van geschiedenis zijn de bagage op ieders rug. De toekomst is een fantasie.' En daar ligt volgens hem een deel van het probleem. 'Het westerse modernisme is geneigd die visie op geschiedenis te ontkennen. En dat geeft een enorme kortsluiting.' 

'Een groep van meer dan vijf miljard mensen wijst die moderniseringsgedachte af. Zij zeggen: "Wat jullie ons komen vertellen over de toekomst, is niet onze toekomst maar jullie toekomst."' Door die kortsluiting gaan jongeren een alternatief zoeken. Knoope: 'Dan komen de traditie en de geschiedenis en de "ware" interpretatie van de islam tevoorschijn, en krijg je een groep die zegt: "Wij bieden een alternatief, wij bieden jullie een tehuis waarin jullie kunnen wonen dat gebaseerd is op het verleden, in onze eigen rijke geschiedenis en die een gezamenlijkheid biedt die loopt van Indonesië tot en met Marokko. Feel at home." En intussen wordt onze overtuiging dat de moderne samenleving zal leiden tot een wereldwijde seculariteit, en tot een groeiende markt en wetenschappelijke kennis, in grote delen van de wereld als een westerse neokoloniale agenda beschouwd. De modernisten hebben dat nooit zo bedoeld, maar als je het de mensen in Afrika vraagt, zeggen ze: "Dat is jullie nieuwe manier om naar ons te kijken en om ons te vertellen dat wij niet deugen." En omdat het afscheid van religie een deel is van de moderniseringsplannen, leidt dat tot verzet en komt de religieuze component des te sterker naar boven.'

Is er dan zoiets als fundamentalistisch secularisme? Jazeker, zegt Knoope. 'Het is fanatiek. Mensen die deel uitmaakten van de ISAF (de internationale vredesmacht in Afghanistan, nvdr.) vertellen mij zonder blikken of blozen dat de mensen in Afghanistan tweeduizend jaar achterlopen. Dan vraag ik: waarachter precies? Ze bedoelen achter onze moderne, seculiere, wetenschappelijke toekomstvisie, waaraan volgens het moderne gedachtegoed uiteindelijk de hele wereldbevolking zich zal moeten onderwerpen.'

Postkoloniale teleurstelling

Het probleem van de modernisering mengt zich volgens Knoope met de bevrijdingsideologie na de postkoloniale periode, die rond 1960 begon. Veel mensen in gewezen kolonies waren ontgoocheld: de bevrijding had niet gebracht wat ze hadden verwacht. 'De postkoloniale belofte van verbetering - we gaan nu onze eigen landen opbouwen, we gaan daar iets moois van maken - is omgeslagen in een postkoloniale woede. Als je de gemiddelde jongere in Noord-Nigeria vraagt wat de democratie voor hem gebracht heeft, antwoordt hij: "Niets. Een corrupte politieagent en een levensgevaarlijk leger. Dat is onze democratie. Dank u, beste Europeanen." De democratie die in grote delen van onze voormalige koloniën is geïnstalleerd, heeft de mensen niets opgeleverd. Maar wij blijven hen zeggen dat democratie het wondermiddel is.'

DELEN

Leiders afzetten is strategisch niet zo verstandig. Haal de top van een terroristische organisatie eraf, en hij wordt vervangen door agressievere mensen

Wat Knoope nog het meeste steekt, is dat in veel van die landen traditionele systemen bestonden die werkten. 'Als de ene een koe stal van de andere, gingen ze onder de boom met elkaar praten. Conflicten werden tussen de mensen zelf geregeld. Maar de traditionele conflictoplossing werd vervangen door een westers systeem van rechters en advocaten. Dat westerse systeem functioneert er totaal niet, tenzij je geld hebt om de rechter te corrumperen. Gevangenissen zitten overvol met mensen die nog nooit een rechter of een advocaat hebben gezien. Het oude systeem van rechtvaardigheid werd compleet tenietgedaan en vervangen door wat het Westen invoerde onder het label democratisering, mensenrechten en "internationale rechtspraak". Maar in hun dagelijkse praktijk zien de mensen dat het alleen maar ellende bracht. En dan komt al-Qaeda langs, of de IS of een van die groepen, en ze zeggen: "Democratie? Wat heb je daar nu aan? Wat heeft het jou gebracht?" Die groepen eisen een plaats in de politiek op. Er zijn natuurlijk massa's mensen die met dat afschuwelijke, brute geweld van de terreurgroepen enorm veel moeite hebben, maar ze begrijpen het wel.'

Is er dan een vreedzame oplossing? 'Als eerste stap moeten we beseffen dat we onze moderniteit niet meer kunnen opdringen aan onze voormalige koloniën', zegt Knoope. 'We moeten de nederigheid opbrengen om ons te realiseren dat moderniteit niet voor iedereen aantrekkelijk genoeg is om te omarmen. Daarna kun je niet anders dan in niet-westerse samenlevingen te zoeken naar hun eigen oplossing voor rechtvaardigheid en goed bestuur. Kijk naar wat de traditie oplevert, en hoe ze kan worden verrijkt met nieuwe elementen. Achteruitkijken is ongelooflijk belangrijk. Deze mensen moeten vanuit hun eigen geschiedenis en traditie de organisatie van hun hedendaagse samenleving vormgeven. Hun eigenheid zit in hún verleden, niet in het onze. Wij denken dat - na de bevrijdingsbewegingen en de onafhankelijkheidsstrijd - het kolonialisme al enkele decennia oud en helemaal ten einde is. Wij hebben het achter ons gelaten, maar de mensen die het is overkomen niet. In hun collectieve bewustzijn en geschiedenis maakt het een belangrijk onderdeel uit van hun identiteit.'

Vernederingshistoriek

Het is belangrijk dat we ons goed realiseren dat veel mensen die bij Boko Haram en de IS zitten ons echt als de vijand beschouwen, benadrukt Knoope. 'Wij deugen niet, dat is hun serieuze overtuiging. Ze zijn ervan overtuigd dat westerlingen moslims proberen te marginaliseren, te vernederen en te kleineren en dat we hen geen rechtvaardige, geen rechtmatige positie in de wereld gunnen. We vermoorden ze in het Midden-Oosten, Tsjetsjenië en Bosnië, we laten ze martelen in Guantanamo Bay. Zodra een moslim zich aan de grens van een land vertoont, wordt hij eruit gepikt en vernederd. En nu komen er stromen moslims naar Europa vanuit Syrië en Irak. Dan weet je wel hoe het gaat.' Zo wordt de vernederingshistoriek gevoed. Daar moeten we ook nu met de toestroom van vluchtelingen rekening mee houden. 

Knoope trekt een grote les uit de geschiedenis: 'Generationele solidariteit speelt een veel belangrijker rol dan wij ons realiseren. De boosheid van mensen over wat hun ouders is aangedaan, is vele malen groter dan wat de boosheid die de ouders zelf voelen over wat hen is overkomen. Die woede reist over generaties heen. Wat je bent, is voor een groot deel ingegeven door de solidariteit met je ouders. Daar moet men niet aan raken, want dan worden mensen fundamenteel in hun kernwaarden geraakt. Dat kan explosief materiaal zijn.'

Bron